Omgaan met klimaatverandering
Oplossingen vanuit het recht, stedenbouw en biodiversiteit
Klimaatverandering vormt een van de grootste uitdagingen van deze tijd. UvA-onderzoekers zoeken naar manieren om een duurzamere toekomst vorm te geven. Wat kan het recht betekenen voor de natuur en toekomstige generaties? Hoe kunnen wij het bodemleven helpen de planeet leefbaar te houden? En hoe maken we steden ondertussen koeler en groener voor álle inwoners?
'Groenbeleid is nog te vaak een afterthought.'
Mensenrechten tegenover economische belangen
‘Een bijzonder vonnis,’ noemt onderzoeker Laura Burgers de uitspraak van de rechter in de zaak die Milieudefensie aanspande tegen Shell. Burgers onderzoekt klimaatrechten. De rechter woog mensenrechten af tegen economische belangen en kwam tot de conclusie dat Shell onrechtmatig handelt en dient te veranderen.
‘Zo gaf de rechter een nieuwe interpretatie aan de zorgvuldigheidsnorm in het burgerlijk wetboek,’ zegt Burgers. ‘Die norm verplicht eenieder tot zorgvuldigheid: we mogen bijvoorbeeld niet de boom in onze achtertuin snoeien als de takken op het hoofd van de buurman vallen. Hier bepaalde de rechter dat die norm ook van toepassing is op het handelen van een bedrijf in de context van klimaatverandering. Dat is nieuw.’
Het recht als instrument
Het recht is een fascinerend instrument als het gaat om het waarborgen van leefbaarheid, zegt Burgers. ‘Het is zowel een reflectie van de status quo als een middel dat potentieel grote verandering teweeg kan brengen.’ Het recht wordt door mensen gemaakt, is niet neutraal en heeft verstrekkend invloed op menselijk handelen.
‘We’ hebben bijvoorbeeld bepaald dat het contractrecht alleen tussen twee partijen geldt. Wie bij H&M een T-shirt koopt en er vervolgens achter komt dat de productie ervan een rivier heeft vervuild, kan daar geen klacht over indienen, want het contractrecht rond de aanschaf van dat T-shirt houdt die rivier buiten beschouwing. Burgers: ‘Zo maakt de huidige wetgeving het voor bedrijven mogelijk om heel goedkoop te produceren ten koste van mens en milieu elders - vaak in derdewereldlanden.’
Het spanningsveld rond het vormgeven van nieuwe wetten, fascineert Burgers. In de huidige context staan economische activiteiten (mijnbouw, productie van goedkope kleren, oliewinning) op gespannen voet met de belangen van mensen in andere landen, toekomstige generaties of de natuur zelf. In een democratie ontwerpen volksvertegenwoordigers het recht en daarmee zijn de belangen van die partijen op andere plekken of in andere tijdsgewrichten niet vertegenwoordigd. ‘Wie mag meepraten over het recht? Waar is draagvlak voor? Dat zijn de vragen waar we komende jaren antwoorden op nodig hebben.'
Grijs tegen groen
Niet alleen bij het voorkomen van klimaatverandering, maar ook bij het temperen van de gevolgen ervan, zijn ongelijkheid en vertegenwoordiging belangrijke thema’s, ziet planoloog Mendel Giezen.
Stenen, beton en asfalt zorgen ervoor dat de temperaturen in de stad aanzienlijk hoger uitpakken dan in omringende gebieden en dus is het creëren van groen – liefst in combinatie met water – belangrijk om stedelijke hittestress tegen te gaan.
Giezen ontdekte dat die vergroening beter van de grond komt in welvarender stadsdelen. ‘In wijken waar veel problemen spelen is er sowieso minder budget voor groen. Dat is begrijpelijk. Als jongeren op straat rondhangen omdat er niets te doen is, kan het belangrijk zijn budget vrij te maken voor bijvoorbeeld een boksschool. Maar dat gaat wel ten koste van groen in armere wijken.’
Budget en betrokkenheid
Naast budget, is ook betrokkenheid belangrijk voor succesvol groenbeleid. En Giezen ontdekte dat ook in die betrokkenheid grote verschillen zijn tussen stadsdelen. In armere wijken wordt groen meer van bovenaf ingepland en aangelegd. ‘Betrokkenheid van burgers betekent dat groen meer is ingebed: dat het materialiseert op plekken waar mensen daadwerkelijk komen en dat mensen verantwoordelijkheid dragen voor de zorg – dus dat het beter tot bloei komt.’
De wil om te vergroenen
Aan de wil om te vergroenen ontbreekt het niet bij gemeenten, toch loopt het vaak spaak omdat gemeenten ook nieuwe woningen moeten bouwen. ‘Groenbeleid en woonbeleid zijn vaak tegengesteld.’ Ondanks mooie groene woorden slonk de hoeveelheid bomen in Amsterdam aanzienlijk tussen 2003 en 2018, ontdekte Giezen. ‘Groenbeleid is nog te vaak een afterthought. Dan blijkt er toch weer een stenen plein te zijn aangelegd, omdat de architect dat nu eenmaal mooier vindt of omdat steen minder onderhoud vergt.’ Maar zulke missers kunnen gemeenten zich niet meer permitteren, stelt Giezen. ‘We moeten vanaf de start natuur-inclusief denken.’
Verkoelend groen
Het verkoelende groen bovengronds staat niet op zichzelf, laat hoogleraar Earth Surface Science Franciska de Vries zien. Zonder het leven onder onze voeten, zouden die planten en bomen niet bestaan. Vijfentwintig procent van de wereldwijde biodiversiteit bevindt zich ondergronds: de schimmels, nematoden, bacteriën, mijten, mollen, wormen, protisten waar de bodem vol mee zit. ‘Ze zijn onbekend en daarmee onbemind, maar ze zijn cruciaal voor al het leven op aarde,’ aldus De Vries.
Miljoenen jaren geleden
Het waren de eerste planten en de ondergrondse schimmels waarmee zij samenwerkten die honderden miljoenen jaren geleden CO2 uit de atmosfeer onttrokken en zo de weg baanden voor de rest van het leven op deze planeet. Die CO2 belandde voor het grootste deel in de bodem, onder meer als de kolen en olie die we gebruiken als brandstof – waarmee we die CO2 terugbrengen in de atmosfeer.
Bodemleven
De Vries onderzoekt hoe het samenspel van planten en bodemleven kan zorgen voor het vasthouden van de CO2 die in de bodem zit verankerd. ‘We willen de bodem levend houden, zodat die koolstof blijft vasthouden.’ De Vries ontdekte dat verschillende typen planten, met verschillende typen wortels, verschillende relaties aangaan met het bodemleven dat hen omringt.
Schimmels
Sommige planten, grassen bijvoorbeeld, hebben een uitgebreid netwerk van slanke wortels en zijn autonoom in het opnemen van voedingsstoffen. Andere planten – zoals weegbree en zuring – hebben een dikke penwortel en leunen voor hun voedingsstoffen sterk op samenwerking met bepaalde schimmels – mycorrhiza-schimmels. In ‘ruil’ voor die nutriënten, pompen die planten suikers de bodem in.
Klimaatverandering
Maar ook begrip van de impact van klimaatverandering op interacties tussen het bodemleven en planten is nodig om de bodem en haar groen te beschermen. ‘Wat is de invloed van overstromingen, hitte, droogte, verzilting?’ Diversiteit is het sleutelwoord als het gaat om toekomstbestendige bodems. ‘Micro-organismen kunnen planten en bomen helpen om te gaan met klimaatverandering.'
'Dus moeten we zo veel mogelijk verschillende micro-organismen behouden, zodat er zo veel mogelijk veerkracht en flexibiliteit in het systeem zit.’
Veestapel
Wie wil helpen die bodem-diversiteit te behouden, kan minder dierlijk en meer plantaardig consumeren, adviseert De Vries. Overmatig gebruik van kunstmest, pesticiden en ploegen schaden het bodemleven. En daar is de veestapel een belangrijke drijvende kracht achter, door alle soja en mais die als veevoer dient. ‘Als de veestapel krimpt, komt er ruimte vrij voor natuur en bos – waar een veel rijker bodemleven kan ontstaan.’
Fotograaf David van Dartel maakte het beeld bij dit verhaal
David van Dartel (Raalte, 1995) is een Nederlandse fotograaf. Voor deze serie fotografeerde hij een week lang de flora en fauna die hij tegen kwam in Amsterdam, en ontdekte dat de stad als eigen ecosysteem een enorme diversiteit kent.
Meer over duurzaamheid en klimaatverandering
Meer over duurzaamheid bij de UvA
De UvA wil vooroplopen in het bevorderen van duurzaamheid door middel van onderwijs en onderzoek, omdat studenten en wetenschappers de potentie hebben om de toekomst vorm te geven. Daarnaast vinden we het belangrijk om ook als organisatie te verduurzamen. Daarom werken we eraan om onze ecologische voetafdruk in de komende vijf jaar met 25% te verkleinen.
Experts over duurzaamheid
Ben je journalist en wil je in contact komen met een wetenschapper op het gebied van duurzaamheid of klimaatverandering? Neem dan contact op met de afdeling Persvoorlichting. Dit kan via 020 525 2695 of persvoorlichting@uva.nl.